Historia Biskupca jest wyjątkowo bogata. Nagromadzenie dóbr kulturowych i materialnych przekształciło mały gród w solidne miasto. Warto się przyjrzeć temu co było i pozostało, bowiem spuścizna unikalnych zabytków odzwierciedla niepowtarzalność miasta. Tutaj czas płynie inaczej, a każda chwila staje się historią…

Serce Biskupca stanowi unikalny układ przestrzenny starego miasta z rynkiem i siedmioma uliczkami rozchodzącymi się pod kątem prostym w kierunku czterech stron świata. Położone przy uliczkach mieszczańskie kamieniczki z pierwszej połowy XIX w. oraz z przełomu XIX i XX w. przypominają o dawnej świetności zabudowy. Najbardziej charakterystyczna, znajdująca się przy ul. Floriańskiej 2, zbudowana w kształcie trapezu z barokowym szczytem dachu przyciąga uwagę wielu przejezdnych. Narożnik budynku zdobi kapliczka z figurką św. Jana Nepomucena, strzegącego przed powodzią. Zapewne nieprzypadkowo zlokalizowana przy rzece Dymer. Specyficzne usytuowanie wszystkich biskupieckich kamieniczek sprawia, że są one pewnym wyzwaniem dla fotografów.

Opowiadając o budownictwie mieszczańskim nie można pominąć budynku dawnego ratusza. Usytuowany jest w obrębie centrum miasta, przy ul. Pionierów; powstał w 1895 roku. Taka lokalizacja jest charakterystyczna dla XIV-wiecznej zabudowy. Niegdyś miejsce reprezentacyjne, siedziba władz, dzisiaj mieści się w nim m.in. bank. Wzrok każdego turysty przyciąga herb widniejący na budynku, będący częstym motywem widokówek i obrazów.

W ostatnim czasie rewitalizacji poddano centrum miasta, gdzie jeszcze przed wojną stały kamienice. Można je obejrzeć na starych fotografiach. Dzisiaj w miejscu dawnej zabudowy znajduje się plac, a na nim fontanna urzekająca zarówno mieszkańców i turystów swoim wyglądem. Można tu miło spędzić wolny czas, relaksując się przy szumie wody czy podziwiając jej oświetlenie zimą. Na środku odnowionego rynku znajduje się również charakterystyczny pomnik. Został wzniesiony ku czci poległych w walce o polskość tych ziem oraz za powrót Warmii i Mazur do Macierzy. Umieszczony jest na nim znak Rodła, który przedstawia bieg Wisły z zaznaczonym Krakowem (dawną stolicą Polski). Jest to symbol Związku Polaków w Niemczech, a historia związana z jego powstaniem sięga 1932 r. Rodło powstało jako forma sprzeciwu dla symboli nazistowskich i wprowadzonego zakazu używania polskich symboli narodowych. To również wyraz łączności Polaków przebywających w Niemczech z narodem polskim i jego kulturą. W ten sposób chcieli oni podkreślić więź z Ojczyzną w czasach, gdy było to zabronione. Dziś, pamiętając o latach minionych pozostaje tylko pochylić głowę przed pomnikiem i zdać sobie sprawę jak bardzo kochali swoją Ojczyznę.

W niedalekiej odległości od centrum, tuż przy kościele pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela znajduje się drugi pomnik. Jest to wielki głaz umieszczony na murowanym postumencie obłożonym granitowymi płytami, do którego prowadzi brukowana alejka. Wzdłuż niej nasadzono zieleń, ustawiono ławeczki i stylowe latarenki. W kamieniu wykonany został napis „Bogu dziękujcie, ducha nie gaście. Jan Paweł II 1978–2005” oraz „Poległym za Ojczyznę”. Dwa napisy umieszczone obok siebie wynikają z tego, że w zamyśle pomnik miał być poświęcony wielkiemu Polakowi Janowi Pawłowi II, ostatecznie oddano również hołd zasłużonym Polakom poległym za Ojczyznę.

Kościół pod wezwaniem Jana Chrzciciela z pewnością zainteresuje miłośników architektury sakralnej. Jest to jeden z najstarszych i najbardziej charakterystycznych zabytków Biskupca. Istniał już w czasie uzyskania przez Biskupiec praw miejskich w 1395 r. Na przełomie wieków, w wyniku wojen toczących się na tym terenie, był wielokrotnie niszczony i odbudowywany. Do obecnego kształtu został powiększony w XVIII wieku: przedłużono prezbiterium i dodano ołtarze boczne, a w XIX wieku dobudowano dwie boczne nawy z kaplicami i poszerzono chór. Pierwotny wygląd różni się od aktualnego: wcześniejsza wieża była drewniana, a sam kościół był wielkości obecnej nawy środkowej. Z gotyckiego stylu budowli pozostały tylko fragmenty wieży i murów. Obecnie otwarto w niej punkt widokowy. Wyposażenie kościoła jest współczesne, za wyjątkiem dwóch ołtarzy neoromańskich, uratowanych z pożaru i poddanych konserwacji w 1998 r., barokowa chrzcielnica z kamienną misą chrzcielną, na której znajduje się scena Zwiastowania oraz pochodząca z 1740 r. lampka wieczna. W opracowaniach historycznych znaleźć można informacje, że w XVI wieku w wieży kościelnej mieściła się szkoła parafialna i szpital, w późniejszym czasie punkt obserwacyjny z gniazdem karabinu maszynowego.

Obecnie turyści mogą wchodzić na wieżę, w której utworzono wystawę poświęconą Biskupcowi i punkt widokowy na miasto i jego okolice. W gablotach i witrynach umieszczone są tu eksponaty, dzięki którym można dowiedzieć się jak zmieniało się miasto i okolice, jak rozwijało się rzemiosło, jakimi przedmiotami posługiwano się kiedyś.

Będąc w tej okolicy radzimy zajrzeć do Domu Pracy Twórczej „Sorboma” znajdującego się na Placu Wolności tuż przy kościele św. Jana Chrzciciela. Mieści się w niej największa w Polsce kolekcja aparatów fotograficznych. Zobaczyć to można ponad 1400 modeli aparatów, a liczba ta nieustannie się powiększa. W 2017 roku wystawa prowadzona przez Wiesława Borowskiego otrzymała certyfikat potwierdzający, że zebrana kolekcja aparatów fotograficznych jest największa w Polsce.

Z kolei nad „Sorbomą” od listopada 2014 r. funkcjonuje Galeria Ziemi Biskupieckiej. Celem jej utworzenia było zgromadzenie w jednym miejscu eksponatów, fotografii i przedmiotów obrazujących zmiany, jakie zaszły na przestrzeni dziesięcioleci w Biskupcu i jego okolicach. Mozna w niej obejrzeć fotografie, przedmioty codziennego użytku, znaleziska archeologiczne, gazety, przedmioty związane z browarnictwem i inne ciekawe eksponaty.

Drugi z kościołów znajdujących się w Biskupcu jest nieznacznie oddalony od centrum miasta. Położony jest przy ul. Warszawskiej. Dawniej ewangelicko-augsburski, obecnie katolicki kościół pw. bł. Karoliny Kózkówny i sanktuarium Matki Boskiej Fatimskiej. Lokalizacja kościoła sięga roku 1831, kiedy to gmina ewangelicka uzyskała w tym miejscu plac pod budowę. Kościół, jeden z dwóch wzniesionych wówczas w Prusach Wschodnich, ufundował król Fryderyk Wilhelm IV. Wybudowano go w formie neoromańskiej bazyliki emporowej w latach 1842–1848. W rejonie kościoła w 1842 r. zbudowano szkołę ewangelicką, która czynna była do 1912 r. W 1860 r. zbudowano pastorówkę, a w latach 1868–1872 dobudowano wieżę dzwonniczą. W okresie między 1857 a 1890 rokiem przy kościele funkcjonował cmentarz. Kościół odrestaurowany został w latach 70. XX wieku.

Przy ulicy Warszawskiej znajduje się kolejny miejscowy zabytek, nawiązujący do historii browarnictwa w Biskupcu. W dokumencie lokacyjnym Biskupca istniał zapis uprawniający posiadaczy parcel miejskich do warzenia i wyszynku piwa. Ciekawostką jest, że dawniej warzenie piwa stanowiło przywilej, nie było zawodem. W czasach rozkwitu browarnictwa (pierwsza połowa XIX w.) w mieście były trzy duże browary (jeden miejski i prywatne). W drugiej połowie XIX wieku nastąpił zastój. Do 1824 r. jeden z nich mieścił się w centrum miasta, jednak po pożarze, który strawił miasto w tym roku został przeniesiony do północnej części Biskupca nad rzekę Dymer. W miejscu spalonego browaru powstała słodownia. Powstanie obecnego browaru datuje się na lata 1882–1885. Rozkwit nastąpił w 1885 r., kiedy browar zakupiła rodzina Daum, będąca potentatem w branży piwowarskiej w regionie i właścicielem browarów w Olsztynie i Szczytnie. Daumowie przykładali wielką wagę do fachowości kadry, rozwoju firmy i jakości produkowanego piwa. W okresie międzywojennym zatrudnienie znalazło tu 100 osób, a produkcja wynosiła 45 tys. hl. piwa rocznie. W 1910 r. w browarze rozlewano także wodę mineralną i lemoniadę. Browar pozostał w rękach rodziny Daum do 1945 r. Urokliwa lokalizacja obok dzisiejszego parku, tuż przy rzece Dymer, w przeszłości miała cel funkcjonalny – pozwalała na bezpośrednie czerpanie wody potrzebnej do produkcji piwa. I choć ten już dziś nieco poszarzały budynek lata świetności ma za sobą, to wciąż wspominane jest biskupieckie piwo. Browar został zamknięty w roku 1998.

Tuż obok browaru, wśród zieleni znajduje się kolejny biskupiecki pomnik – metalowy krzyż na kamiennym postumencie. Widnieje on na zdjęciach sprzed 1945 r. Pierwotnie wystawiono go ku pamięci zmarłych w wyniku epidemii cholery, która dosięgła miasto. Dziś są na nim tablice upamiętniające postać Jana Pawła II.

Mijając browar i kierując się w stronę ul. Wojska Polskiego napotkamy stojącą przy ulicy kapliczkę. W krajobrazie Warmii jest to motyw często spotykany. Być może z uwagi na to, że na terenie dawnych Prus Wschodnich, ten katolicki region odróżniała od protestanckich Mazur właśnie wiara. Omawiana dziewiętnastowieczna kapliczka reprezentuje styl neogotycki. Zbudowana jest tradycyjnie z czerwonej cegły, ze spadzistym daszkiem i z niszą przewidzianą na figurkę świętego. Podobną kapliczkę napotkamy także przy al. Niepodległości. Historia tej kapliczki związana jest z zarazą dziesiątkującą miasto w pierwszej połowie XVIII w. Po jej ustaniu wystawiono trzy kapliczki dziękczynne wzdłuż dawnego traktu reszelskiego (dzisiejsza ul. Dworcowa). Omawiana kapliczka przy al. Niepodległości była przestawiana wielokrotnie, gdyż kolidowała z ruchem ulicznym. Ostateczne jej ustawienie na rozwidleniu ulic Niepodległości i Kościuszki nastąpiło w roku 1899. Drugą z kapliczek, stojącą dziś przy drodze do Bredynek, przeniesiono w to miejsce w 1910 r. Trzecią przesunięto w 1911 r. na drugą stronę dawnego traktu reszelskiego (dziś nieopodal ul. Kilińskiego).

W innej części Biskupca, na skrzyżowaniu ulic Niepodległości z Armii Krajowej, stoi zabytkowy budynek dawnego Starostwa; dziś siedziba władz miejskich. Powstał w 1908 r. Na budynku znajdują się widoczne 4 herby miast, które dawniej wchodziły w skład powiatu reszelskiego, późniejszego biskupieckiego: od frontu Jezioran, Bisztynka i Reszla, a nad bocznym wejściem do budynku herb Biskupca. Przez lata obiekt był rozbudowywany, dobudowywano piętra, jednakże cały czas zachowywał swój niepowtarzalny charakter. Do 1945 r. na skwerze przed dawnym starostwem stał pomnik, wzniesiony w 1912 r. ku czci poległych w wojnie 1870 r. Na wysokim granitowym cokole stała wykonana z brązu postać wojownika. Dziś do obejrzenia już tylko na starych zdjęciach…

Nieodzownym elementem krajobrazu większych miejscowości są wieże ciśnień. Opisywane są one dość często, ze względu na swój charakter i niepowtarzalność. Projektowane były indywidualnie ze względu na różne ukształtowanie terenu. Nad Biskupcem wznosi się neogotycka, murowana wieża ciśnień z 1912–1913 r. o pojemności 250 m³ i wysokości 39 m. Możemy ją zauważyć jak góruje nad północną częścią Biskupca zatopiona wśród drzew.

Opisując obiekty charakterystyczne dla naszego miasta nie można zapomnieć o koszarach wojskowych, dziś budynkach mieszkalnych i użyteczności publicznej. Powstały w latach 1898–1899 w miejscu wykarczowanego lasu, pomiędzy ul. Wojewódzką, al. Broni i ul. Wojska Polskiego. Zbudowano wówczas kompleks koszarowy wraz z domami mieszkalnymi dla kadry oficerskiej. W ten sposób Biskupiec stał się miastem garnizonowym. Po I Wojnie Światowej na krótko garnizon zlikwidowano, przeznaczając go na zakwaterowanie 120 rodzin, jednak w 1934 r. wojsko na powrót przejęło koszary. Pierwsi żołnierze byli Warmiakami, należeli do drugiego batalionu warmińskiego pułku piechoty nr 151. Jednostka Wojskowa przetrwała do roku 1999.

Zwiedzając Biskupiec warto również zwrócić uwagę na takie zabytki jak:

• Stara Kaflarnia z roku 1865 (ul. Wojska Polskiego) – obiekt z czerwonej cegły z zachowanym do dziś oryginalnym niemieckim napisem;

• Stara Apteka, powstała w 1859 r., o czym informuje kamień węgielny (Pl. Wolności). Zachwyca styl budowli i górujące nad miastem twarze, stanowiące element dekoracyjny;

• Dawny szpital wybudowany w 1887 r. jako własność klasztorna, obecnie szkoła (ul. Armii Krajowej). Prowadziło go Konsorcjum Sióstr Zakonnych pod wezwaniem św. Katarzyny. Przetrwał w niezmienionym kształcie ąz do 1946 roku;

• Secesyjna willa z 1906 r. mieszcząca się na ul. Adama Mickiewicza 12;

• Secesyjna kamienica o bogatym wystroju (łuki odcinkowe) przy al. Niepodległości 3, obecnie mieści się tam Miejska Biblioteka Publiczna oraz Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej;

• Dawny spichlerz przy ul. Grunwaldzkiej budynek niegdyś przeznaczony do przechowywania materiałów sypkich, głównie zbóż. Pochodzi on 1925 r., charakteryzuje się zwartą, wpisaną w plan kwadratu bryłą. Wybudowany został z cegły ceramicznej, konstrukcja stropów drewniana. Dach budynku jest dwuspadowy. Przy obu ścianach frontowych znajdują się rampy rozładunkowo – załadunkowe. Wewnątrz trzykondygnacyjnego budynku mieści się winda towarowo – osobowa o nośności do 500 kg. Obecnie budynek przeznaczony pod wynajem, zarówno magazyny jak i pomieszczenia biurowe;

• Budynek dworca – oddany do użytkowania 1 września 1898 r, gdy do Biskupca dotarła linia kolejowa łącząca go z Czerwonką. Rozbudowany w 1908 r., a do 1909 r. miasto otrzymało połączenie kolejowe z Mrągowem i Szczytnem. Obecnie budynek dworca przeszedł gruntowną renowację. Pasażerowie mogą już korzystać z pięknie wyremontowanej poczekalni.

Kończąc opowieść o mieście, należy wspomnieć o biskupieckim cmentarzu, gdzie znajdują się stare groby żołnierzy niemieckich i rosyjskich. Znajduje się tu zbiorowa mogiła 7 żołnierzy armii niemieckiej z I wojny światowej, ogrodzona kamiennym granitowym krawężnikiem. Na mogile jest 7 drewnianych krzyży, każdy z nich umieszczony na kamiennym cokole. Element centralny stanowi krzyż drewniany. Obiekt wpisano do rejestru zabytków w 1988 r. Obok znajduje się mogiła zbiorowa żołnierzy rosyjskich. Jest bezimienna, stoi przy niej krzyż prawosławny. Na cmentarzu pochowany jest również uczeń Jana Matejki – Sylwester Antoni Sznarbach.

W wielu źródłach odnaleźć można wzmianki o istnieniu w czasach przeszłych na terenie miasta jeszcze innych cmentarzy:

• przy ul. Warszawskiej cmentarz funkcjonował w latach 1857–1890,
• przy al. Niepodległości, w miejscu obecnego urzędu miejskiego i terenu zielonego przed budynkiem, do roku 1831 znajdował się cmentarz ubogich katolików,
• nieopodal ul. 1 Maja był cmentarz czynny w latach 1803–1818, zamknięty ze względu na bliskość zabudowy mieszkalnej,
• cmentarz istniał również naprzeciwko obecnej poczty; pochówki odbywały się tam w latach 1818–1857 oraz od roku 1890, gdy teren powiększono do drogi,
• do roku 1938 funkcjonował kirkut (cmentarz żydowski). Zgodnie z nakazami religijnymi zlokalizowany był na obrzeżach miasta, przy wyjeździe z Biskupca w stronę Adamowa. Zniszczyli go naziści, jednak tak długo jak długo pamiętać będziemy jego lokalizację, to miejsce to budzić będzie wspomnienia i skłaniać do refleksji.

Miasto Biskupiec jest miejscem gdzie nie można się nudzić. Tu na każdym kroku zabytki zachwycają swoją historią. To miasto, w którym jeszcze wiele jest do odkrycia…